VIWAKILISHI

VIWAKILISHI

Viwakilishi ni maneno yanayotumika badala ya nomino(vibadala vya nomino). Nomino husika huwa haitajwi katika sentensi. Kwa mfano, yule ni mtunzi mbuji wa mashairi.

AINA ZA VIWAKILISHI 

1.VIWAKILISHI NAFSI: Hivi ni viwakilishi vinavyosimamia viumbe vyenye uhai na hutokea ima katika nafsi ya kwanza, nafsi ya pili au nafsi ya tatu. Kwa mfano:

• Mimi ni mwanafunzi katika chuo kikuu cha Masinde Muliro
• Wewe ni mama bora.
• Yeye ni ghulamu mtanashati.

Kuna aina mbili kuu ya viwakilishi vya nafsi.

1.Viwakilishi nafsi huru: Hivi ni viwakilishi visivyohitaji kuongezewa viambishi vyovyote ili kujikamilisha. Navyo ni; mimi,  sisi, wewe, nyinyi, yeye, wao.

2.Viwakilishi nafsi viambata (vitegemezi):  Hivi ni viwakilishi vinavyotokea kama viambishi. Si maneno huru. Kwa mfano;

• Nilikula chapati tamu sana .
• Anatarajiwa kufika leo.

2. VIWAKILISHI VYA NGELI: Hivi ni viwakilishi vinavyoonyesha kuwa nomino inayohusika imo katika ngeli flani. Kwa mfano:

• Kilichopikwa ni chetu sote.
• Yatafungwa jioni.

3.VIWAKILISHI VYA SIFA: Haya ni maneno ya sifa yanayosimamia nomino. Kwa mfano, Wakubwa wasubiri wadogo wale.

4.VIWAKILISHI VYA A-UNGANIFU: Viwakilishi hivi hushirikisha majina mawili yenye uhusiano na hujengwa kwa kutumia A-unganifu. Kwa mfano, Wa zizini atachinjwa kesho.

5.VIWAKILISHI VYA PEKEE: Haya ni maneno yalioundwa kutokana na mzizi  ‘-ingine’, ‘-ote’, ‘-o-ote’, ‘-enyewe’ na ‘-enye’ na kutumika kama viwakilishi. Kwa mfano:

• Lolote linakubalika.
• Wenyewe waliingia nyumbani.
• Mwenye kipaji cha kutunga mashairi amezawadiwa.

6. VIWAKILISHI VIREJESHI: Viwakilishi vinavyoundwa kutokana na kiambishi ‘o-rejeshi‘ au amba-. Kwa mfano:

• Wanaokula ni wanangu
• Nguo ambayo ulinipa ilinitosha sawa sawa.

7. VIWAKILISHI VISISITIZI: Hivi ni viwakilishi vinavyotumika kusisitiza nomino ambayo yenyewe haitajwi katika sentensi. Kwa mfano,  Mwalimu anatumia Kiki hiki. 

8.VIWAKILISHI VIMILIKISHI: Hivi ni viwakilishi vinavyoonyesha umilikaji. Kwa mfano,  Chake kimepotea.

9. VIWAKILISHI VIULIZI: Viwakilishi hivi hutumika katika swali. Kwa mfano,  Nani ameenda sokoni?

10. VIWAKILISHI VYA IDADI: Hivi ni viwakilishi vinavyoonyesha idadi. Kwa mfano, Vinne vinatosha.

11.VIWAKILISHI VIONYESHI(VIASHIRIA): Hivi ni viwakilishi vinavyoashiria kitu kinachozungumziwa. Kwa mfano,  Yule alinisaidia sana.

MAREJELEO 

1. Kimani Njogu na Dorothy K. Nganje, kiswahili kwa vyuo vya ualimu: Jomo Kenyatta Foundation 2006.
2. Kimani Njogu, Alice Mwihaki na Aswani Buliba, Sarufi ya kiswahili: uchanganuzi na matumizi: Jomo Kenyatta Foundation 2006.
3.  G. Waihiga na K.W. Wamitila, chemichemi za kiswahili kidato cha pili 2003